http://www.ttnetmuzik.com.tr/#album-Sen-57052

Krizden etkilenmeyen ekonomi...



"gölgesizler"in muhteşem berber sahnesi...
birazdan karşı binada h.a.toptaş belirecek.
odama aynı koltuktan kaplattım.
filmi hatırlatsın, romanını unutturmasın diye...

Ekonomik durgunluk ve kriz dönemlerinde ekonomilerdeki birçok sektör ve faaliyet alanı daralıyor ve beklentiler olumsuza dönüyor. Ancak krizden etkilenmeyen ve istikrarlı bir büyüme performansı sergileyen işkolları da bulunuyor. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı’nın (UNCTAD) ‘Kreatif Ekonomi Raporu 2010’ başlıklı çalışması, ‘kreatif’ yeteneklerin fikri mülkiyete dönüştürülmesiyle elde edilen hizmet ve ürün hacminin, yakın zamandaki küresel krizden etkilenmeden arttığını gösteriyor.

‘Kreatif Ekonomi’

Kimi zaman ‘kültürel ekonomi’ olarak da adlandırılan ‘kreatif ekonomi’ tanımına; mimari, sanat eserleri ve antikacılık, müzecilik, el zanaatları, tasarım, moda, sinema gibi görüntü sanatları; müzik, dans gibi performans sanatları; sportif faaliyetler, yayıncılık, yazılım, televizyon ve radyo, video ve bilgisayar oyunları dahil ediliyor. Bu faaliyet alanlarının ortak özellikleri, kreativite ve fikri sermayenin girdi olarak kullanılması, çoğunlukla bilgiye ve sanata dayalı olmaları; maddi ürünler kadar maddi olmayan fikri ve sanatsal ürünler ortaya çıkarmaları olarak sıralanıyor. İnsanların gelirlerinin daha büyük bir kısmını sahne gösterileri ve film izlemeye, müze ziyaret etmeye, yazılım ve kitap satın almaya yönelmeleriyle birlikte ‘kreatif ekonomi’ de ivme kazanıyor. 2008 yılında küresel ticarette yüzde 10’u aşan bir daralma yaşandığı halde, kreatif ürün ve hizmet ticareti 2002-2008 arasında ortalama yüzde 14’lük bir artış göstererek 2008 yılında 600 milyar dolarlık hacme ulaşmış. Özellikle gelişmekte olan ekonomilerin kreatif ürün ve hizmet üretim ve ticaretinin bu ülke ekonomilerine önemli bir dinamizm kattığı gözlemleniyor.

‘Ekonomiye katkıları

UNCTAD’ın kapsamlı çalışması, kreatif ekonominin önünün daha da açılması için ülkelerin, bu sektöre yönelik bazı adımlar atmasını öneriyor. Kreatif üretim kapasitesinin belirlenmesi ve bu kapasitenin geliştirilmesine yönelik politikalar belirlenmesi öncelikli adım olarak bahsediliyor. Oluşturulacak bir ‘kreativite ağı’ ile yatırımcılar cezbedilebilir, bu alanda girişimcilik faaliyetleri hızlandırılabilir, bilgi paylaşımını kuvvetlendirmek amacıyla modern bilişim teknolojilerine daha hızlı erişimin sağlanacağı etkin bir altyapı hazırlanabilir. Hukuki tarafta ise fikri mülkiyet haklarının yasa güvencesi altına alınması, kreatif sektörlerdeki üretimin ekonomik getirisini arttırabilir. Kreatif ekonominin gelişimi, kalifiye işgücü alanlarının açılmasını sağlayabilir. Bunun ötesinde, bu ekonomik sektörün, diğer ekonomik faaliyetlerle karşılaştırıldığında, ortaya çıkan katma değere oranla doğal kaynakları daha az tüketmesi ve düşük emisyon salımına sahip olması nedeniyle ‘çevreyle barışık’ bir ekonomik büyüme sağlaması, çevre politikaları açısından da olumlu sonuçlar doğuruyor. Sözün özü, ‘kreatif’ sektöre yapılan yatırımlar, ekonomik dalgalanmalardan bağımsız ve ‘temiz’ bir ekonomik getiri sağlıyor.

Metin Ercan, Radikal, 30 Aralık

Mahalle memlekettir

Her hafta belli miktarda kötü film seyretmek pahasına da olsa, Türkiye’de yapılan sinemayı hâlâ anlamlı buluyorum. Hatta giderek daha çok. Bu yıl sinemalarda oynayan yerli filmlerin yarısından fazlasını seyrettim, yani 30 kadar; bu, ‘Bal’la ‘Recep İvedik 3’ arası geniş bir yelpaze demek. ‘Bal’dan aldığım artistik zevkle Recep’in maceralarından aldığım ibret dersi nitelik olarak eşit değiller elbette, ama ikisi de resmin bütününde Türkiye ile ilgili bir şeye işaret ediyorlar. Kimi zaman yönetmenlerinin niyetleri, kimi zaman kendileri, kimi zaman sadece ‘varolma arzuları’ ile...

Bu bakımdan, sinemanın sunduğu kadar bütünlüklü, hatta bir ölçüde gözükara bir resim memlekette başka bir alanda var mı merak ediyorum. Türkiye demeyelim hatta. Bir büyük mahalle diyelim sinemanın işaret ettiği şeye. En tepeden başlarsak; bu mahallede hala ‘Av Mevsimi’ gibi bir ‘abi’ var, edinilmiş ve korunan statüsü ve sıkleti ile bir kavşakta durmakta. Bir sürü yolun kesiştiği bir kavşak. Bu yollardan biri abinin de temsil ettiği ‘büyük film’ yapma arzusu.

Donanım anlamında büyük olmasa da giderek irileşen bir sinemanın kendini Amerikan sineması olarak görme arzusu ‘New York’ta Beş Minare’de de, ‘Ejder Kapanı’nda, ‘Sultanın Sırrı’nda da var. Bu sinemanın çelişkisi, Amerikan aksiyon filmi olmaya çalışsa da, aksiyonun dinamizmini frenleyen, tiplerini karikatürleştiren bir çeşit otoriter milliyetçilik içermesi. Bu ‘amirim’ filmlerinin sonuncusunda ciddi bir rolde oynayan Cem Yılmaz ise yakın zamana kadar bir diğer yolu temsil ediyordu. Mahallenin başka bir yönü, ‘yumurcaklık’tı bu. Yılmaz’ın ‘Yahşi Batı’ ile ‘yumurcak sineması’na nihai ve (sıkıcı) bir form vermesi daha az pahalı ama belki daha canlı örnekleri görünürleştiriyor. ‘Recep İvedik’ler, ‘Kutsal Damacana’lar, Cem Yılmaz filmlerinin çekirdeğindeki ‘kaka laf söyleme’ yolunda devam ediyorlar. Ama çok da yaratıcı değiller, çünkü kaka laf kendi başına yeterli değil.

Yaratıcı olanı da reklamcı çocuklar yapıyorlar. (Gerçi, ‘Moral Bozukluğu ve 31’ sadece iki kere gösterildi.) Bu mahallede varolmaya çalışan bir bölük reklamcı çocuğun haşarılığıysa ancak ‘Romantik Komedi’nin denetimli ciksliği kadar. (Amerikan sineması!) Mahallede başka şeyler söylemeye çalışanlar yok değil. Bazen ‘Eyvah Eyvah’ gibi düz, hatta eski moda ama taze bir komedi, bazen mahallenin tombul ve uyumsuz çocuğunun gönül kırıklığının bulanık resmi ‘Prensesin Uykusu’, bazen mahallenin ilginç espri yapmaktan geri duramayan ama bunu tam da beceremeyen cin fikirli ‘Beş Şehir’. Cin demişken; bu mahallede cinle, periyle geleneksel birşeyler söylemek için ilgilenenler de var, ‘3 Harfliler-Marid’ ya da ‘Cehennem 3D’. Ama onların derdi de sonuçta bir ucundan Amerikan sineması kervanına katılmak.

Gelelim mahallenin iyi aile çocuklarına. ‘Büşra’, ‘Kavşak’ ya da ‘Ses’, hikayeleri itibariyle ister Müslüman-orta sınıf olsunlar, ister orta sınıf, isterse de üstümsü orta sınıf, ister başörtüsünden bahsetsinler aslında aynı şeye işaret ediyorlar. Buralardan çıkacak heyecan verici bir hikaye yok, karakterler birer gölge çünkü. Pahalı ve demode Atatürk filmleriyle çook uzaktan da olsa akrabalar. Mahalleye tesadüfen uğrayan Amerikalı ‘Bahtı Kara’ mahalleyle ya da kenarlarıyla ilgili ilginç bir şey söylese de bu da öylesine bir latife oluyor, ‘Min Dit’ mahallenin milliyetçi ezberini bozma konusunda sağlamcı davranıyor, öfkeli de olsalar ‘Kara Köpekler Havlarken’, ‘Kanımdaki Barut’, ‘Çaylak’ herkesin Guy Ritchie seyrettiğini hatırlatıyor.

Mahalleden silkinip çıkmanın temelde iki yolu var. Ya ‘Çoğunluk’un yaptığı gibi bir bıçak alıp kendi karnını yarmak, ya da ‘Köprüdekiler’in yaptığı gibi, ‘ecnebi’ de olsa yeni bir form arayışına girişmek. İki filmdeki göşterişçilik payını da mahfuz tutarak söylüyorum, ama ne de olsa sinema göşterişcilik isteyen bir alan.

Gelecek hafta: Mahallenin daha ‘sanatkar’ sakinleri...

 

Fatih Özgüven, Radikal, 23 Aralık

"Kan ve İnanç" : PKK ve Kürt Hareketi

Son zamanlarda, PKK tarihi ve ideolojisi üzerine okuduğum en "net" metinlerden biriydi. Gecikmiş bir okuma olduğu için, bitirdiğimde üzüldüm. Keşke daha önce okuyabilseydim... Dönemlendirmesi, eski militanlarla yaptığı görüşmeleri kitapta ustaca kullanması, akademik bilgiyle gazetecilik titizliğini ve analizini birleştirebilmesi yönünden övgüye değer bir çalışma... Çevirinin kalitesi ise apayrı bir övgüyü hakediyor. Su gibi akıyor. Yayınevi, kitabın altbaşlığını "PKK ve Kürt Hareketi" olarak tercih etmiş, iç kapağa da İngilizce özgün adını yazmış. Özgün altbaşlığı: "PKK ve Kürt Bağımsızlık Savaşımı" olarak çevrilebilir. Türkiye piyasasında şimşekleri üzerine çekmemek adına "haklı" bir çekinciyle adı yumuşatılmış.

Kitap, PKK ve özellikle Öcalan dogmatizmine dair eleştirilerini, eski militanların ifadeleri üzerinden yöneltiyor. Türkiye devletinin güvenlik-inkâr temelli Kürt sorunu algısına ise genellikle Kemalizmi eleştirerek yanıt aramaya çalışıyor. 12 Eylül darbeci zihniyeti ile Kemalizmin restorasyonu arasında kurduğu "otomatizm" pek tanıdık, ama artık tüketilmiş bir argüman. Eleştirirken, yeni şeyler de söylemek lazım. "Kemalizm-12 Eylül" eşleştirmesi, kitabın PKK hareketini anlatırken yakaladığı başarıyı ve detaycılığı, Kemalizm-Kürt sorunu bahsinde pek sürdüremediğine işaret sayılabilir.

Devleti eleştirdiği bazı paragraflar, Kürt sorununda devletin açmazlarını eleştirenlerin geliştirdiği "ezberler"den fazlasıyla etkilenmiş gibi. Marcus, Türkiye'deki karşılıklı ezberlerden keşke biraz sıyrılabilse, dışarıdan yazmanın verebileceği "özgürlük"ten yararlanabilseymiş...

Metnin en özgün tarafı, PKK militanlarını konuşturarak örgütün heterodoksisini dönemler halinde ortaya koyabilmesi ve bu görüşmeleri uluslararası değişmelerle bağlantılandırabilmesi... Örgüt üyeleri, bu kitapta konjonktür bağlamında konuşturuluyor. Aynı kitabı bir akademisyen yazsa, belki bu bağlantıyı çok daha muğlak/soğuk kurabilecekti. Marcus ise, gazeteciliğin "insani" boyutunu daha iyi kullanabilmiş. Soğuması beklenen gündem üzerinden "gecikmiş" bilgi üreten akademik  tercihten ziyade, insanları/örgüt üyelerini tek tek bulmuş ve onlara örgütün yapılanmasını konuşturmuş. Geçmişte benzer bir ayrım üzerinden gidebilen M.Ali Birand'ın "Apo ve PKK" adlı çalışmasının, bu kitapta en çok başvurulan kaynaklardan biri olması da tesadüf sayılmasa gerek... Bu ayrım üzerinde düşünmeye değer...

-arka kapaktan-

"2007'de ABD'de yayımlandığında büyük ilgi gören ve PKK konusunda bugüne dek yazılmış en nesnel ve kapsamlı çalışma olarak nitelenen Kan ve İnanç, Aliza Marcus'un yıllara dayanan emeğinin ürünü. PKK militanlarıyla görüşen ilk Batılı gazetecilerden biri olan Marcus, 1989'dan beri Güneydoğu'daki gelişmeler, Kürt sorunu ve PKK hareketi hakkında haberler yapmış, makaleler yazmış ve hatta bunlardan biri dolayısıyla yargılanmış bir isim. Marcus'un eski PKK üyeleri, bölge halkı ve süreci yakından takip eden politikacılar ve hukukçularla yaptığı röportajların yanı sıra, resmî kaynaklardan, dönemin komutanlarının yazdıkları metinlerden, köşe yazılarından ve gazete haberlerinden yararlanarak ortaya çıkardığı Kan ve İnanç, Türkiye'de yepyeni bir tartışma alanı açmaya aday bir kitap."

http://www.iletisim.com.tr/kitap/kan-ve-inan%C3%A7-1448.aspx

http://books.google.com.tr/books?id=V1uhlcKklRYC&printsec=frontcover&dq=aliza+marcus&source=bl&ots=VrCe4dA9Pq&sig=bIdXSk9izlveXtXhVePBY4tKyzA&hl=tr&ei=xn4UTbzCAs238gP57YWBBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=10&ved=0CEUQ6AEwCQ#v=onepage&q&f=false

 

Yakup Kadri, siyaseti tahlil

Epey zaman geçti; edebiyatımızın ünlü bir adı bana, Yakup Kadri'nin resmi ideolojinin handiyse bir numaralı yazarı olduğunu söylemişti. Benim için Yakup Kadri usta romancıdır. İyi bir yazarın, herhangi bir ideolojiye bütün eserinde körü körüne bağlanacağını sanmıyorum.

Ama o zaman susmuştum. Andığım ünlü kişi yaşça büyüğümdü. Ayrıca çok saygı duyduğum bir kişiydi. Yıllarını yazıya çiziye vermiş, bu yüzden cezaevinde yatmış, değerli bir romancı.

Geçenlerde Ankara'yı taradım, Yakup Kadri'nin resmi ideolojiden yana olması âdeta gereken Ankara'sını. Ankara 1934'te yayımlanmış. Bir bakıma, yeni düzenin eleştirel gerçekçi yorumu. Yeni bir başkent, yeni başkentte yeni bir yaşayış. Yakup Kadri geçmişe de döner. Önce dünkü Ankara'yı anlatır. Sonra sırada Cumhuriyet'in ilk yılları. Bu eser, geleceğin iyimser ütopyalı, mutlu Ankara'sını canlandırarak son bulur.

Ne var ki romancı, eserinin sonraki basımlarında, şu notu düşmekten kendini alamayacaktır:

"Ya son bölümde hayalini kurduğum Türkiye'nin gerçekleşmesine doğru bir gelişme olmuş mudur? Ben o zamanlar bir gün gelip öleceğini aklımdan bile geçirmediğim Atatürk'ün öncülüğü ve rehberliğiyle bu ideal Türkiye'ye yirmi yıl içinde varacağımızı umuyordum. Şimdi o yirmi yıl üstünden bir yirmi yıl daha geçmiş bulunuyor. Fakat biz sosyal, kültürel ve ekonomik devrim şartları bakımından, hâlâ romanın ikinci bölümünde verdiğim ve karikatürünü yaptığım Ankara'nın içinde tepinip duruyoruz."

Bugünkü Ankara çok başka, çok farklı bir görünümde. Belki yepyeni romanları gereksiniyor. Öte yandan, bugünkü siyaset ortamında, Yakup Kadri'nin romanındaki kaygılar büsbütün silinmiş mi, yoksa sadece kılık kıyafet, çehre mi değiştirmiş, ayrıca tartışılmaya değer.

Yakup Kadri geleceğe yönelik endişelerini, ikinci cildi 1954'te yayımlanmış Panorama'da belirtiyordu. Kalabalık kadrolu, yoğun öykü öbekli Panorama, şüphesiz ki ideolojik yaklaşımı ağır basan bir eserdir. İnkılâpların sönüp gidişine isyan eden Yakup Kadri'yi bu eserde buluruz.

Günümüzün şiddetle tartıştığı bazı konular, meseleler, Panorama'da hep endişe sebepleri. Yakup Kadri, tahmin edileceği gibi, tek perspektiften irdeliyor. Ama ben Panorama'nın da göz ardı edilemeyeceği kanısındayım. Cumhuriyet'imizin ilk nesli, umutları, ülküleri ve hayalleriyle Panorama'da yaşıyor. Sadece onları gönülden tanıyabilmek için bu roman yine gündem oluşturabilir.

Yakup Kadri'nin romanlarında ve anılarında, yakın dönem siyaset hayatımız boyuna kısır çekişmelerle betimlenir. Meselâ Hüküm Gecesi (1927), Meşrutiyet döneminin çalkantıları, siyaset ve düşünce hayatı, iktidar ve muhalefet partileri tutanağıdır. Kurmaca kişilerle gerçek kişileri iç içe, yan yana dile getiren Hüküm Gecesi, aslında, hırslardan, öfkelerden, kibirlerden ibaret toplumsal ortamların yalnızca maddî-manevî çöküşlere yol açtığını vurgular.

Politikada Kırk Beş Yıl'ı (1968) ürpererek okumuştum. Yakup Kadri, Tanpınar'ın tersine, İsmet Paşa'yı öyle göklere çıkarmaz. Başvekil İnönü'yle muhalefette kapısı çalınmaz olmuş İnönü iki ayrı insan gibidir. İlkinin ikincisini var ettiğini, Yakup Kadri ince bir üslûpla anlatır.

Yine Politikada Kırk Beş Yıl'dan şu iki paragraf yürek yakıcı:

"Gerçi her iki taraf birbiriyle saldırma ve savunma silâhlarını, hürriyet, adalet, demokrasi ve insan hakları gibi yüksek prensipler adına kullandığını söylüyordu. Ama ruh tahlillerini seven ve bilen bir kimse için buna kolayca inanmak ne mümkündü!

İlk tahlil sondajında bütün bu ruh ufunetinin irinleri dışarıya fışkırıyordu. Sözün kısası, bir yandan ikbal ve iktidara erişmiş olanların böbürlenişleri, öte yandan nikbet ve hüsrana düşenlerin tepinişleri arasındaki çatışmalar bence bütün bu hengâmenin asıl sebebini teşkil ediyordu."

Yakup Kadri'nin söz açtığı "iki taraf", Cumhuriyet Halk Partisi'yle Demokrat Parti. İlki muhalefette, ikincisi "ikbal ve iktidar"da. Uçsuz bucaksız bir çekişme sürüp gidiyor. Başta Menderes olmak üzere, kaleme getirdiği her siyaset adamına serinkanlı yaklaşmış Yakup Kadri bu çekişmeden derin acılar doğacağını ısrarla vurgulamış...

Selim İleri, Zaman, 12 Aralık

“Anadolu’dan Geldik..!”

Devletin Tanıtım Filmlerinde Ulusal Kimlik Anlatısı

(1934-2005)

“ ‘Anadolu’dan Geldik..!’, devletin çektirdiği ülke tanıtım filmlerinin ‘ulusal kimlik’ ve ‘coğrafya’ temelinde söylem çözümlemesini yürütüyor, Türkiye’de düşünce tarihi tartışmalarının bu filmlerde bıraktığı izi, 1934’ten 2005’e kadar, dönemler halinde sürüyor.

Görece geç modernleşen Türkiye toplumunda devlet kendisini ve ulusunu nasıl kurdu, tanımladı? Rejimin temel dinamiklerini dış dünyaya ve vatandaşına hangi başlıklar üzerinden “tanıt”tı? Filmlerde ulus, ulusal kimlik, Asyalılık ve Anadoluluk, tarih, coğrafya, mimari, Osmanlı geçmişi, kadın, mit, ideoloji, Doğu ve Batı kavramlarına Cumhuriyet’in farklı dönemlerinde hangi değerler atfedildi, Ankara-İstanbul ayrışmasına nasıl yaklaşıldı? Neler “dışarıda” bırakılırken, neler “Türklük” ve “Anadoluluk” parantezinden okundu? Filmlerde “Atatürk” imgesi nasıl işlendi..?

Dr. Serpil Aydos, bu temel sorular eşliğinde, Türkiye’de devlete egemen olan farklı siyasal yaklaşımların barındırdığı tarihsel gerilimleri, süreklilikleri ve değişimleri, film metrajları üzerinden tartışmaya davet ediyor.”

Okay Bensoy

mazruf'a karşı zarf'ı övmek

Belki de en aykırı denemelerdendir, mazruf'a karşı zarf'ı övmek...
deyim düşmanlığıdır bir nebze. Zarf'ın mazruf karşısında sürekli atıl bırakılmasına derin ve sakin bir isyan bu şiir kitabı. iki bölümden kurulu: okurken "zarf" bölümüne pek ısınamadım.
"mazruf" kısmı daha çok hoşuma gitti.
elbette kediler saklı içinde...

 "Bazen hiçbir şey çıkmaz zarftan

hiçbir cümle doldurmaz mektubu

ne günışığı sızar ne akşama ermenin saadeti

kapalı bir yara gibi gezer öyle mektuplar

kim açsa, kim dokunsa eli yanar

bazen sözler boşa gider mektuplar boşa

bazen bir cümleden mektup yanar"

Yusuf Üçlemesi

Semih Kaplanoğlu'nun beş yıla yayılan bir sürecin ardından ortaya çıkardığı Yusuf Üçlemesi, tüm filmler, ekstra dvd ve Kaplanoğlu'yla yapılan bir nehir söyleşiden oluşan özel setiyle sanatseverlerle buluşuyor.

Sette "Yumurta" ve "Süt"ün yanı sıra, üçlemenin son halkası olan ve Berlin Film Festivali'nde Altın Ayı'yla ödüllendirilen "Bal" da ilk kez DVD formatında sinemaseverlerin karşısına çıkıyor. Üç filmin set görüntüleri ile oyuncu ve film ekibiyle yapılan söyleşilerin yer aldığı "ekstra dvd", Üçleme'nin kamera arkasını gözler önüne seriyor. Sinema yazarı Uygar Şirin'in Kaplanoğlu'yla yaptığı nehir söyleşi kitabı "Yusuf'un Rüyası" ise yönetmenin dünyasına giriş için bir bir anahtar niteliğinde. Kaplanoğlu bu kitapta çocukluğundan bugüne tüm hayatını anlatırken, sinema anlayışı, film yapma süreci ve nasıl film çektiğiyle ilgili ipuçlarını da paylaşıyor. Yusuf Üçlemesi seti yıllar boyu tekrar tekrar seyredilecek ve okunacak bir başucu eseri...

Hazırlayan: Uygar Şirin-Timaş Yayınları

 Set İçeriği:

DVD 1 Yumurta

DVD 2 Süt

DVD 3 Bal

DVD 4 Ekstra Dvd

Kitap Yusuf'un Rüyası

'Kemanımla sana bir ses...'

Çağan Irmak’ı hiçbir şey için olmasa bile tutarlılığı için beğenmeli. Son filmi ‘Prensesin Uykusu’nda kalbi kırık genç kentli erkeklerine bir yenisini ekliyor. ‘Mustafa Hakkında Herşey’ ve ‘Issız Adam’daki başarmış ama mutsuz, ‘Karanlıktakiler’deki başaramamış erkeklere kardeş gelmiş: ‘Sevimli Kaybeden’.

Çağan Irmak filmlerinde, eril ve kendini ortaya koyabilen erkek kahramanları ‘gene de’ bekleyen gönül kırıklıkları, edilgin, tombul erkek kahramanlar için farklı tezahür ediyor. İkincileri bekleyen, cinselliğin ya da rekabetçiliğin sert dünyası değil ama belki daha korkuncu, bir kara delik ya da yumuşak bir pasta gibi içine düştükleri ‘çocuksuluk’. Mamafih, ‘Prenses’in Uykusu’nda ‘Karanlıktakiler’in tersine bu çocuksu karanlığı kabullenmenin buruk neşesi var. ‘Karanlıktan çıkamayacaksan, onu pembeye boya!’

Irmak’ın son filmini bir çeşit acısız ‘Masumiyet’, aseksüel bir ‘Ali ile Ramazan’, hatta denklemi iyi kurulmamış bir ‘Konuş Onunla’ olarak seyretmek mümkün. Bunca kılçıkları alınmış bir erkek dünyasında da kahramanın yüzünde çocukluğundan beri ‘bir gülme ifadesi’ olduğunu kabullenmek elbette faydalı. Ya da kütüphane memuru olduğunu, acılı çocukluğunu bir çizgi film olarak hayal edebildiğini, en iyi dostunun bir çocuk olduğunu vb... ‘Prenses...’in bu çocuksuluk vurgusuyla sinemamızdaki yeni bir eğilim ya da ‘eğim’e de uygun düştüğü söylenebilir. ‘Kavşak’ın tombul, yumuşakbaşlı küçük memurunun da önerisi buydu; uzlaşma... Sevişmenin savaşmaya karıştığı, şiddetin cinselliğe bulaştığı bir toplumsal ortamda, ‘tombulların gücü adına, silahları bırak!’ gibi bir şey. Bunun en azından bir dil tutulması pahasına mümkün olduğunu ‘Masumiyet’ göstermiş idi zamanında. ‘Prensesin Uykusu’nun, Demirkubuz’a yaptığı çeşitli göndermelerle durumun farkında olduğu belli. Ama onun tersi bir şey söylemeye çalıştığı da. Bu radikal hayal dünyasında, özellikle Sevinç Erbulak’ın canlandırdığı kuaför anne, her gün yüzlercesini görüp hikayelerini artık merak dahi etmediğiniz bir karakter, çok inandırıcı mesela. Ufak ufak bir sürü yan karakter, durum da öyle. Animasyon bölümleri, yaldızlı defter süslerine benzeyen ‘hayal mahsulleri’ vb. de...

Fakat odasına pop grubu posteri asan kızlar nasıl günün birinde onların canlanıp gelmesini isterlerse ‘Prensesin Uykusu’ da mecazi olarak da gerçekte de buna kalkışıyor. Rüyaların iyice pembeleştiği yerde de seyirciyi sadece gıda boyası zehirlenmesi bekliyor olabilir. ‘Prensesin Uykusu’, sinemamızda artık yapılmayan küçük mahalle melodramları ile Çağan Irmak filmlerinin (her zaman ilginç) kabus ve hayal alemleri arasında salınırken kendine özgü bir sahicilik bulduğu yerlerde dokunaklı. Ciciliğe düştüğünde ise sadece cici. (Allahtan küçük kız neredeyse tüm film boyunca uyuyor.) Çağan Irmak, bir kere daha ‘kemanıyla bir ses veriyor’, bu sesle seyircisine ‘varacağı’ da kesin gibi, ama ‘dünyaya değer’ bulduğu şeyin sadece bu olduğundan emin değilim, her zamanki gibi.

Fatih Özgüven, Radikal, 25 Kasım

karikatürkiye

Cumhuriyet tarihi hiç böyle anlatılmamıştı. Bilimle anlatıldı, şiirle anlatıldı, romanla, tiyatro oyunuyla, sinemayla, belgeselle, müzikle anlatıldı... Ama karikatür sahne almamıştı hiç. Halbuki, karikatür bu sürece başından itibaren tanıklık etti; kendi ısırgan diliyle.

Bu 85 yıl içinde yaşanan olaylar kadar, karikatürün bu olayları ele alış biçimi de Cumhuriyet tarihinin nasıl oluştuğunu, her dönemin siyasi atmosferini ve zihniyet dünyasını gösteriyor. Karikatürün eleştirel dozundaki düşüklük, demokrasinin dozundaki düşüklüğü de yansıtıyor.

Karikatürlerle Cumhuriyet Tarihi, dört yıllık özverili ve özenli bir çalışmanın ürünü. Ülkemizin tek karikatür tarihçisi Turgut Çeviker, Cumhuriyet'in 85 yıllık tarihi boyunca yayınlanmış bütün önemli gazete ve dergileri taradı. En az 500.000 karikatürü elden geçirdi. Seçilenler temizlendi, gereken yerlerde kısa açıklamalarla 'desteklendi'. Sonunda,161 karikatürcünün 1258 karikatürüyle Türkiye'nin siyasal ve toplumsal tarihi inşa edildi.

Bu üç ciltlik kitap Cumhuriyet tarihinin dönüm noktalarını temel alan 7 dönem / bölümden oluşuyor. Her dönemin ayırdedici özelliklerini belirten, dolayısıyla karikatürleri anlamlandırmamızı kolaylaştıran çerçeve metinleri Dr. Ahmet Kuyaş (Galatasaray Üniversitesi) yazdı. Murat Belge ise bu tarihle paralellik içinde Türk Karikatürü'nün serüvenini kaleme aldı.

1.Cilt - Tek Parti ve Demokrat Parti Dönemi (1923 - 1960)

2.Cilt - 27 Mayıs'dan Liberalizme (1960 - 1991)

3.Cilt - Merkezin Çöküşünden Muhafazakar Demokasiye (1991 - 2008)

(NTV YAYINLARI)

"konuşmadığımız şeyler var"

neyini seviyorum, bilemiyorum ama sanırım her şeyin birbirini tamamlıyor.

uyumsun, anlamsın, nefessin, tastamamsın!..

albümü dinlemek için;

http://www.ttnetmuzik.com.tr/album/Konusmadigimiz_Seyler_Var/56357

Sanal refah tehlikeli olabilir

Sabit kur rejimi uygulanırken sanal zenginlik yaratmanın yolu çok maliyetliydi. Örneğin Türkiye, 1970’lerde pahalı ithal ettiği petrolü ucuza satar, böylece insanların satın alma gücünü yüksek tutmaya çalışırdı. Bu politika sonucu bütçe açıkları verir, para basarak bu açığı finanse etmeye çabalardı. 1970’ler boyunca bu nedenle bütçe açıkları genişledi, ardından enflasyon arttı, sonunda döviz gelirleri döviz giderlerini karşılayamaz hale geldi. Türkiye’nin 70 cent’e muhtaç duruma düşmesi böyle oldu. 1990’larda bu kez kamu iktisadi teşebbüslerinin malları ucuz satılır ya da üreticinin malları pahalı alınır oldu. Bu yolla sanal refah sağlandı. Bu kez de bütçe açıkları borçlanmayla finanse edildi. Bir süre sonra faizler taşınamaz noktaya gelince ekonomi çöktü. Bu eğilimler yalnızca Türkiye’ye özgü değildi. Farklı biçimlerde gelişme yolundaki ekonomilerin çoğunda sanal refah artışları sağlanmıştı. Güney Amerika ülkeleri bunların başında geliyordu.

Yalancı zenginlik

2000’lerde küreselleşmeyle birlikte ekonomiler birbirlerine çok daha bağımlı hale geldiler. Bu kez dalgalı kur sabit kurun yerini aldı. Gelişmekte olan ekonomilerdeki yüksek faizler ve yüksek getiriler likidite açısından çekici hale gelmeye başladı. Gelişmiş ekonomilerin likidite fazlası gelişmekte olan ekonomilere aktı ve bu ekonomilerin paraları değerlenmeye başladı. Bu kez önceki dönemlerden farklı olarak kurdan kaynaklanan bir sanal refah artışı ortaya çıktı. Türk Lirası’nın bugün dolar karşısındaki değeri 1.45 oysa olması gereken kur 1.9. Bu durumda Türkler dolarla satılan malları alırken kendilerini olduğundan daha zengin hissediyorlar. ABD’de 5 dolara satılan bir malı bugünkü kurla satın alan bir Türk bu mala 7.25 TL ödüyor. Oysa kur 1.9 olsa bu mala ödeyeceği para 9.5 TL olacaktı. TL, yabancı paralar karşısında değerlendikçe, yani kur düşük kaldıkça, ithalat artıyor. İthalat artınca da iki sonuç ortaya çıkıyor: (1) Cari açığımız büyüyor, (2) Vergi gelirlerimiz artıyor ve bütçe açığımız küçülüyor.

Ödemeler dengemiz yıllık temelde bakıldığında eylül ayı itibariyle 37.1 milyar dolar açık vermiş durumda. Bu gidişle yıl sonunda cari açık 45 milyar doları bulacak. Geçen yılki cari açığın 14 milyar dolar olduğunu, krizden hemen önce ise 45 milyar doları aştığında herkesi endişeye yönelttiğini hatırlamakta yarar olduğunu düşünüyorum. Bütçe açığımız ocak-ekim döneminde 23.1 milyar TL olarak gerçekleşmiş bulunuyor. Bütçe açığının geçen yılın aynı döneminde 43.2 milyar TL olduğunu dikkate alırsak ciddi bir sıkılaşma olduğunu görüyoruz. Bu sıkılaşma bizim yönlendirdiğimiz bir sıkılaşma mı yoksa cari açığa bağlı bir sıkılaşma mı? Yanıtlanması gereken soru bu. Faiz dışı giderler enflasyonun üzerinde, yüzde 12 oranında, artarken vergi gelirleri faiz dışı giderlerin neredeyse iki katı fazla, yüzde 22 oranında, artış göstermiş. Ayrıntılara baktığımızda görüyoruz ki bu artışın çok büyük bölümü ithalde alınan KDV ile ithal edilmiş malların satışından alınan ÖTV’deki artıştan kaynaklanıyor. Yani aslında sıkılaştırmada bizim pek bir katkımız yok: İthalat arttıkça vergi gelirleri artıyor, bütçe denkleşiyor. Ne var ki cari açık artışıyla bütçe denkleştirmek sürdürülebilir bir yöntem değil.

Düşük kurun sağladığı sanal refah gerçeklerin görülmesini önleyerek gereksiz balonlar oluşmasına yol açıyor. Türkiye ve diğer gelişmekte olan ekonomileri bekleyen en önemli tehlike budur.

Mahfi Eğilmez, Radikal, 25 Kasım

Naipaul ve bizimkiler

V.S.Naipaul'un Avrupa Yazarlar Parlamentosu toplantısına 'onur konuğu' olarak davet edilmesini eleştirmeye cür'et etmiştim.

Meğer haddim değilmiş! Neredeyse 'sen kim oluyorsun da, Naipaul'u eleştiriyorsun? O koskoca Nobelli bir yazar!' diyecekler. Ben sadece, 'yazarlarımız, Müslümanlara onca hakareti reva gören Naipaul'la aynı masaya oturmayı içlerine sindirecekler mi?' diye sormuştum. Bu soru ile vahim bir kabahat işlediğimi itiraf ediyorum. Değerli dostlarım Eyüp Can, Nedim Gürsel, Ahmet Kot ve Mario Levi'den, özür diliyorum. Bundan sonra yapılacak toplantıya da (şayet Türkiye'de ve 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı tarafından desteklenirse), Danimarka'da, Hz. Muhammed ile ilgili o karikatürü yapan zatın da, 'onur konuğu' olarak davet edilmesini, bütün kalbimle, öneriyorum.

Şaka bir yana: Hoşgörü ile hakaret arasındaki farkı bilmez değilim. Neye, nasıl ve hangi koşullarda hoşgörü gösterileceğini de! Bunu, kimseden öğrenecek değilim. Hakarete karşı protesto, sivil bir haktır. Üstelik bu sivil hakkın, 'birlikte aynı masaya oturmama' gibi, sessiz ve ince bir jestle dile getirilmesinin, yazar dostlarımı, başta elbette Eyüp Can, niçin bu kadar öfkelendirdiğini de anlamış değilim! Ben, bu toplantıya katılacak yazarlara da, 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı'na da, Naipaul'un kimliğini hatırlattım;- hepsi o kadar! Protesto etmek ya da etmemek onların bileceği iştir. Nitekim Cihan Aktaş, protesto ederek toplantıdan çekildiğini duyurmuştur. Bence yapılması gereken 'onur'lu yazar davranışı buydu...

Ahmet Kot dostumu anlıyorum. O 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı'nın Edebiyat Direktörüdür. Dolayısıyla, muhafazakar bir hükümetin tahsisatıyla, Müslümanlardan nefret ettiğini her fırsatta açıklayan Naipaul'u davet etmenin sorumluluğuyla elbette kendini savunmak mecburiyetinde hissedecektir! Ama acaba şu soru Ahmet Kot'a sorulmamalı mıdır? Nobel almış bir yazar, 'onur konuğu' olarak davet edilecek idiyse, niçin Naipaul tercih edildi? Yaşayan birçok Nobelli yazar var;-Naipaul dışında pekala onlardan biri davet edilemez miydi?

Neyse, asıl söylemek istediğim, Naipaul'un sadece İslamiyet'e karşı nefret duygularıyla dolu biri olmanın ötesinde, kolonyalist ve emperyalist bir kimlik olduğudur. Tekrar ediyorum (ve değerli dostlarım alınmasınlar!!!), Naipaul, daha önce de defalarca yazdım, o bir 'sömürge aydını'dır. Kendi yerli ve mağdur kimliğinden de nefret ediyor Naipaul;- kimliğini, sömürgeci ve emperyalist Batı'nın kimliğiyle özdeşleştiriyor ve Batı medeniyeti dışında kalan ezilmiş ve sömürülmüş uluslara, neredeyse tiksinerek (hayır, iğrenerek) bakıyor...

Bunu, kendilerini antiemperyalist ve antikolonyalist olarak tanımlayan değerli ulusalcı ve solcu (eğer kaldıysa!) dostlarıma duyurmak istedim. Naipaul'u hoşgörü adına savunanlar arasında onlar da var çünkü...

Hoşgörü konusunda bir noktaya da işaret etmek istiyorum. 'Hoşgörü' ile 'Ressentiment' birbirinden farklı şeylerdir. Naipaul'un davet edilişini 'hoşgörü' adına savunanlar, aslında 'hoşgörü'yle değil, 'ressentiment'la davranıyorlar. 'Ressentiment'in, Türkçede tam karşılığı yok;- sıklıkla kullanılan 'hınç' sözü de karşılamıyor 'Ressentiment'i! 'Ressentiment', güçlü olanın zorbalığı karşısında, hiçbir karşı koyma imkanının olmadığı durumlarda, insanın 'bükemediği eli öpme'si! Hz. İsa'ya atfedilen, 'biri yanağını tokatlarsa, öteki yanağını da dön, onu da tokatlasın!' durumu! Batılı karşısında duyduğumuz eziklik, düştüğümüz zillet!

Son sözüm, Müslüman entelijansiyaya! Ernest Renan karşısında bir Namık Kemal, Draper karşısında bir Ahmet Mithat Efendi, Reinhardt Dozy karşısında bir Şehbenderzade bile olamayacak kadar oryantalistleşmişiz. Avrupa Birliği'ne girebilmenin örtük koşullarından biri de, Avrupa'nın oryantalist ve kolonyalist 'müktesebatı'nı temellük etmek galiba. 'Ressentiment', eziklik ve zillet! Nerdeyse, 'Naipaul haklı!', diyerek baş tacı edeceğiz!

Hilmi Yavuz, Zaman, 21 Kasım.

'Beyaz Türkler’ tartışması...

ERTUĞRUL Özkök, ‘Beyaz Türklerin Kurban Bayramı ile İmtihanı’ yazıma takılmış. Yazısının sonunda, ‘Kurban’ konusunda söylediklerine hiç değinmeyeceğim, o ayrı bahis.

Zaman geçtikçe inançların kökünden değişeceğine inanan insanlar var, Ertuğrul Bey de bunlardan biri, ama şimdilik bu konuda tartışma açmak istemiyorum.

Ben, Beyaz Türkler’in dini inançlardan ziyade, dindar kesime karşı, büyük ölçüde de sınıfsal ve kültürel temelli küçümsemelerini, uzun zaman sorun etmiş biriyim. Yazımda o döneme gönderme yaptım, sonra da, muhafazakar iktidar karşısında tırstıklarından söz ettim. Zayıf karşısında heyheylenmekten de, güçlü karşısında tırsmaktan da hazzetmiyorum. Bu iki davranış biçimi de, zaten aynı tavrın iki yüzünden ibaret. Kurban Bayramı vesile oldu, bundan bahsettim, hepsi bu.

Bu açıdan, konu, en azından benim için, Beyaz Türkler değil, Beyaz Türklerin birçoğunun, bir yandan Batı karşısındaki kültürel kompleksleri, diğer yandan güç karşısında sergiledikleri tutum. Hal böyle diye, muhafazakar yazarlar ve o takıma eklenen bazı liberaller gibi, tüm tarihsel, toplumsal, siyasal sorunları Cumhuriyet devriminden, her habaseti Beyaz Türkler’den bilen biri hiç olmadım. Tam tersine, bu marazi düşünce biçiminin en kısa zamanda makule dönmesi umudu içindeyim.

Bence, muhafazakarların Cumhuriyet devrimine karşı tepkilerinin bir kısmı anlaşılır, gerisi düpedüz alerjiye dönmüş vaziyette. Zamanında, Kemalizm ile doğru dürüst hesaplaşamayan solun bazı temsilcileri de, benzer bir tepkisellik içinde sağ muhafazakar koroya katılmış, gözü kara bir ‘reddi miras’tan demokrasi çıkacağını sanıyorlar. Ben, Cumhuriyet devrimi nin kökünden eleştirel değerlendirilebilmesinden yanayım, ama bu ‘kökten eleştirellik’, ‘kötülemekten’ farklı bir şeydir, bu farkın anlaşılmadığı kanaatindeyim.

Diğer taraftan, Beyaz Türklere tüm eleştirilerime rağmen, ben Beyaz Türkleri dışlayan bir demokrasi ortamının kurulabileceğine inanmıyorum. Daha önce de yazdım, Beyaz Türklerin, hayat tarzları tehlikede duygusu ile siyasal otoriterliğe meylettiği doğru ama, Beyaz Türklerin liberal, şehirli kültürünü dışlayan bir demokratik ortam söz konusu olamaz. Referandum sonrasında, Mehmet Tezkan, ‘Hayır’ oyu veren kıyı şeridini otoriter ilan edenlere karşı, ‘o zaman, evet oyu veren demokrat şehirlere tatile niye gitmiyorsunuz?’ diye sorarak tam da bu soruna işaret etmiş oldu.

Muhafazakarlar, siyasal-tarihsel baskılara karşı geliştirdikleri demokratik dinamiğe karşın, kırsal/dindar, taşralı ve dolayısı ile kültürel olarak yeknesak ve kapalı, siyasal olarak baskıcı bir zihniyet dünyasını temsil ediyorlar. Kimse alınmasın ama, demokrasinin dinamiğini bu motora bağlarsak yandık demek isterim!

Son olarak, bunları söylüyorum diye ‘Beyaz Türkleri, ‘Beyaz atlı prensler’ olarak tanımlayanlardan da olmadığımı hatırlatmak isterim. Hatırladığım kadarı ile, Ertuğrul Özkök’ün tarifi, böyle dört başı mamur bir insan tipiydi. Asıl, bir ‘Beyaz atlı prens’ tarifi ise, İlber Ortaylı Hoca’ya aitti. Ama zaten biliyorsunuz, Hoca için, değil Beyaz Türk, adam yerine konmak için bile, dört beş dil konuşmak, tarih, edebiyat bilmek, mükünse birkaç enstrüman çalmak, kallavi bir aile tarihine sahip olmak ve daha birçok özellik lazım. Hoca, belli ki, kriterlerinin yüksekliğinin, kendisini ciddiye alınmasını zorlaştırdığının farkında değil.

Sonuçta, küçümsemenin de, abartmanın da alemi yok. Beyaz Türkler dediğimiz, ya zaten zamanında, Osmanlı son döneminden itibaren Batılılaşma akımına ayak uydurmuş, dolayısı ile Cumhuriyet devrimleri ile sorunu olmayan veya Cumhuriyet devrimi sonrasına kolay ayak uyduran şehirli, liberal orta sınıf ve bu sınıfa zamanla dahil olanlardan ibarettir. Bu kesim, muhafazakar kesimin toplumsal ve siyasal yükselişi karşısında epeyce direndi, şimdi kendini tehdit altında hissediyor. Olay kısaca bu. Bayram sonrası için bu kadar yeter. Konuyu uzatmak isteyen olursa memnuniyetle uzatırız.

Nuray Mert, Hürriyet, 20 Kasım.

Kur Savaşları...

Adı şakayla karışık "G-2"ye dönüşen G-20 Zirvesi öncesinde en çok tartışılan konu, ABD ve Çin miğferli "kur savaşları"ydı. Bu "savaş"ın diğer para birimleri ve merkez-çevre-yarı çevre ekonomilerine olası etkileri düşünülüyordu.

Türkiye ekonomisinin "büyük resesyon" sırasında ve sonrasında izlediği ekonomi yönetimini yere göğe sığdıramayanlar, gerek ülke içinde gerekse uluslararası alanda bize övgü düzenler, "teğet" mitosunu da aşıp, kriz savaşlarında Türkiye'nin belirleyici bir aktör olarak devreye girebileceğini bile iddia edebildiler. Son olarak, Cumhurbaşkanımız, gelişmekte olan "BRIC" (Brezilya-Rusya-Hindistan-Çin) ülkeleri kısaltmasına T'nin ekleneceği günlerin ufukta göründüğünü "müjdeledi".

Birçok eski bürokrat, finansçı, köşe yazarı, düşünce kuruluşu ve kurum, benim gibi iktisat cahili olup da güncel gelişmelerin altını çize çize iktisada yanaşmayı deneyenlere "kur savaşları" konusunda göz açıcı bilgiler, gözalıcı istatistikler sundu. Sanırım küresel finans krizi sonrasında Türkiye'deki en ayrıntılı tartışmalardan biri, kur savaşları üzerinden döndürüldü.

Finans krizi üzerine görece başarılı bir entelektüel ve ekonomi politikası tartışması yürütebilmiş basınımız, kur savaşları konusunda da lâl kalmadı. Şaka değil, özellikle ekonomi ve maliye uzmanı köşe yazarlarımız, siyaset ve diplomasi sayfalarından çok daha verimli yorumlar yaptılar şu son bir buçuk senede... Kurumların verileri ve önerileri (özellikle TCMB raporları) iktisadi krizin açtığı derin siyasal yaraları çok başarılı bir üslupla siyasal iktidara fısıldadı.

(Keşke kriz dönemlerinde özerk kurumların, üst kurulların, think-tank'lerin, etkin stk'ların ve bankaların hükümetle ilişkilerini söylem incelemesi üzerinden çalışan bir tez olsa..? Bu konuda Caner Bakır'ın Merkez Bankası tarihi hakkındaki çalışmalarından çok faydalandım, devamını dilerim.)

Neyse, TCMB, kur konusundaki direnişlerinin siyasal arka planını, raporlarına ustaca yedirdi. Ekonomi şerhleri, referandum öncesindeki İhracatçılar Meclisi-Hükümet ittifakına dair son derece ince tarizler barındırdı.

Bu gibi kurum, kuruluş ve basın kaynaklı çalışmalardan; küresel çözüm üretecek pozisyonda bir ülke olmadığımız, kendimizi abartmaya hiç gerek olmadığı sonucunu çıkarıyorum. Türkiye'yi pohpohlayıp özel sayı ve kapak yapan yabancı dergiler, sırf bu yayınlarından ötürü, Türkiye'ye ayırdıkları sayfalardan daha geniş biçimde Türkiye medyasında yer buluyor. Ne oksidental bir matbuatımız var, ne üzücü! 

Üzücü olan diğer başlık, çevre ve yarı-çevre ekonomileri içinde bile Türkiye'nin büyüme-gelişme efsanelerinin karşılaştırmalı ve tarihsel olarak çok da anlamlı olmadığının ortaya konması. Korkut Boratav'ın aşağıdaki 3 yazıdan oluşan dizisi, bu karşılaştırmalı politik-ekonominin nitelikli bir uyarlaması...

1

'KUR SAVAŞLARI'NIN EVVELİYATI


Korkut Boratav, Birgün, 26 Ekim 2010.

Geçenlerde Brezilya Maliye Bakanı Guido Mantega, rekabet gücünü artırmak için para değerlerini zayıflatan ülkelerin “uluslararası bir kur savaşı” başlattıklarını ileri sürdü. İfade tuttu ve “kur savaşları” tartışması alevlendi.

Ticarî yaptırım şantajlarını, ulusal politikalara müdahaleleri içeren bir ekonomik savaş ortamı oluşmaya başladı. Bu ortamı tartışmadan önce, çalkantının “evveliyatı”nı hatırlatmak ilginç olabilir.

Ulusal paranın değerini düşürmek (devalüasyon), uluslararası ticarette rakiplerine karşı üstünlük kazanmak için uygulanır. Buna “dövizi pahalılaştırmak” da diyebiliriz. Devalüasyonun etkili olması için döviz fiyatlarının enflasyondan arındırılmış olarak pahalılaşması gerekir. Yani, Türkiye’de ve rakiplerimizde enflasyon aynı oranda (diyelim yüzde 5 oranında) seyrederken, doların fiyatı yüzde 10 artırılırsa gerçek (“reel”) bir devalüasyon yapılmış olur. Böylece ithalat pahalılaşır; ihracat çekici hale gelir. Rakiplere karşı üstünlük getirdiği için devalüasyonlara, bazen “komşuyu yoksullaştırmak” yöntemi de denir.

1944’te oluşturulan Bretton Woods sistemi, rekabetçi devalüasyonları önlemeyi hedefledi ve ana kural olarak sabit, değişmeyen döviz kurlarını kabul etti. Dolar da altına bağlanarak dünya parası oldu. Devalüasyon, ancak IMF’nin onayıyla ve istisnaen yapılabiliyordu.

Bretton Woods sisteminin ana kuralları, metropol ekonomiler arasındaki dengesizliklerin baskısıyla 1971-1973 yıllarında değiştirildi. Doların değeri düşürüldü; altınla bağlantısına son verildi ve büyük paralar arasında dalgalı kurlara geçildi. Sistemin patronları arasındaki ilk “kur savaşları” böyle başladı. 1985’te ABD “paralarınızı ucuz tutuyorsunuz” suçlamasıyla Almanya ve Japonya’ya karşı bir “kur savaşı” daha açtı ve Plaza Anlaşması ile yen ve mark’ın değerlenmesini sağladı.

Türkiye gibi çevre ekonomileri ise, büyük patronlar arasındaki “kur savaşları”nın dışında kaldılar. Döviz kuru politikalarını da etkileyen üç farklı dönemden söz edilebilir. Bir süre önce dünya ekonomisinin çevresinde yer alan büyük ülkeler için döviz fiyatlarını ulusal enflasyonla karşılaştıran (ve 1970-1998 yıllarını kapsayan) bir döküm yapmıştım. O bulgular da bu dönemlendirmeye ışık tutuyor.

Sanayileşmeye öncelik veren çevre ekonomileri 1980’e kadar döviz kurlarını değiştirmemeye çalıştılar. Nedeni açıktır: Korumacı, ithal ikameci politikalar uyguluyorlardı. İthalat, mallarda yüksek, stratejik ürünlerde düşük gümrük tarifelerinin yanı sıra kotalarla belirleniyordu. Ayrıca, ithal edilen yatırım mallarını, sanayinin ana girdilerini ucuzlatmak için döviz fiyatlarının enflasyonun gerisinde seyretmesi isteniyordu. Böylece ucuz dövizi hedefleyen kur politikası, sanayileşme politikalarını desteklemiş oluyordu.

1970-1980 yıllarında 51 çevre ekonomisindeki döviz kurlarını fiyat hareketleriyle karşılaştırdığımızda gözlüyoruz ki, ana eğilim dövizin reel olarak ucuzlamasıdır ve bu durum 31 ülke için geçerlidir. 8 ülkede önemli değişme gözlenmemiş; sadece 12 ülke reel devalüasyon gerçekleştirmiştir. Kısacası, döviz kurları, kalkınma stratejilerinin önemli bir aracıdır.

Neoliberalizmin egemenliği, 1980 sonrasında IMF’nin çevre ekonomileri üzerindeki etkilerini hızla artıracaktır. “İthalatı serbestleştirin; ihracata öncelik verin; yerli paranın aşırı değerlenmesine (ucuz döviz rejimine) son verin...” Temel reçete buydu. Kriz ortamlarında IMF heyetleriyle yapılan görüşmelerin ana maddesi, döviz kurlarının hangi oranlarda yükseltileceği (yani devalüasyonun boyutları) olmaktaydı. İthalat kotalarını kaldırır; ılımlı ve yeknesak bir gümrük tarifesine geçerseniz, pahalı döviz ithalatı caydırır; ihracatı kazançlı hale getirir. Yerli üretimin de böylece desteklenmesi umulur; ancak, sektörel önceliklere dayanan bir strateji, dünya piyasalarına, uluslararası fiyatlara teslimiyet nedeniyle tarihe karışır.

1980-1990 arasında 58 çevre ekonomisi için belirlenen reel döviz kuru hareketleri, IMF reçetelerinin yansımasını ortaya çıkarıyor. Bir önceki dönemin aksine, ülkelerin çoğunda (33’ünde) reel devalüasyon geçekleşmiş; reel döviz kuru ucuzlayan (yani stand-by programlarının dışında kalan) ülkeler (15’e inerek) azınlığa düşmüş; 10 ülkede önemli değişiklik olmamıştır.

1989’dan sonra çevre ülkelerinin çoğunda sermaye hareketleri üzerindeki kısıtlamalar kaldırıldı. Yüksek kazanç kovalayan uluslararası finans kapital, bu ülkelerdeki yüksek getirili mevduata, devlet tahvillerine, borsaya aktı. Büyük boyutlu dış kaynak girişleri, döviz fiyatlarını reel olarak ucuzlattı. Ucuz döviz ithalatı pompaladı; ihracatı caydırdı; cari açıkları, dış borçlanmayı körükledi.

1990-1998 yıllarını ve 58 çevre ekonomisini kapsayan bulgular, bu eğilimi doğruluyor. Ana eğilim tersine dönüyor: 28 ülkede döviz reel olarak ucuzluyor; 19 ülkede reel devalüasyon gerçekleşiyor; 11 ülkede önemli değişme gözlenmiyor. Ne var ki bu dönemdeki devalüasyonların büyük çoğunluğu, önceki dönemdeki gibi IMF zorlamalarından veya bilinçli politikalardan kaynaklanmıyor; sermaye hareketlerindeki tıkanmaların yol açtığı finansal krizler nedeniyle, istenmeden gerçekleşiyor.

Türkiye, bu aşamaların hepsini yaşadı. 1960-70’li yılların büyük bölümünde sabit tutulan döviz kurları planlı sanayileşmeyi destekledi. 1979 krizinde Ecevit hükümeti, önceki dönemin edinimlerini korumaya; artan enflasyonun kaçınılmaz kıldığı devalüasyonu IMF önerilerinin altında tutmaya çalıştı. Özal, IMF önerilerini aşan bir devalüasyon gerçekleştirdi; 1980 sonrasında dış ticareti serbestleştirdi ve enflasyonun döviz fiyatlarını aşındırmasını önledi. 1989 sonrasında serbestleşen sermaye hareketleri, dövizi ucuzlatma eğilimini egemen kıldı ve reel devalüasyonlar sadece krizlerin zorladığı yıllarda (1994, 2001, 2009’da) gerçekleşti.

Bugünün “kur savaşları”, geçmişin bu tortusu üzerinde ve yeni öğeler de içererek patlak verdi. İleride tartışmak üzere...

2

KUR SAVAŞLARI: ÜÇÜNCÜ PERDE

Korkut Boratav, Birgün, 2 Kasım 2010.

Geçen hafta bu köşedeki açıklamayı hatırlatalım: Döviz fiyatlarını enflasyonu aşacak oranda pahalılaştırmak (farklı bir ifadeyler yerli paranın devalüasyonu), uluslararası rekabet gücünü artırmak için kullanılır. Reel ücretleri düşürerek veya verimi yükselterek de rekabet gücü artırılabilir. Devalüasyon ise aynı sonucu sadece rakiplere (komşulara) “kazık atarak” gerçekleştirdiği için “komşuları yoksullaştırmak” yöntemi diye de anılır. Bu olupbittiyi “komşular” sineye çekmezlerse, bir dizi rekabetçi devalüasyon gündeme gelebilir. Bugünlerde bu gerilimli sürece “kur savaşları” deniliyor.

Son kırk yılda metropol ekonomileri arasında iki “kur savaşı” yaşandı: 1971-1973’te doların değeri düşürüldü; altınla bağlantısına son verildi; büyük paralar arasında dalgalı kurlara geçildi. 1985’te ise Plaza Anlaşması ile yen ve mark’ın değerlenmesi sağlandı. Bu iki “kur savaşı” Amerikan ekonomisini (özellikle ucuz ithalatın sarstığı sanayi kollarını) korumak amacıyla başlatıldı, sonuçlandırıldı.

Sonraki yıllarda Amerika, sanayi üretiminin önemli bölümlerini ucuz emek coğrafyalarına taşıdı. 2000 sonrasında dış açıklar hızla büyüdü ama ABD yöneticileri bunu bir sorun olarak görmediler. Zira Amerikan toplumu bu sayede olanaklarının, kaynaklarının çok üstünde tüketme, harcama imkânını bulmuştu. Astronomik dış açıklara katkı yapan döviz kurları da bir “ekonomik savaş” konusu olarak algılanmadı.

Ancak, aynı durum ekonominin balonlaşmasına da yol açacaktı. Balon patlayıp uluslararası krize yol açınca algılamalar değişti; Amerika “kur savaşları”nın üçüncü perdesini açtı. “Küresel dengesizlikler”in hafifletilmesi için ABD’nin (en başta Çin’e karşı verdiği) astronomik açıkları aşağı çekilmeliydi. Ucuz ithalatın yerli üretimi tehdit etmesi önlenmeliydi. Ve özellikle Çin Amerika’dan ithalatını artırmalıydı. Çin parasının (renminbi veya yuan’ın) değerlendirilmesi bu nedenle istendi. Yuan’ın değerlenmesi, Amerika’nın Çin’e karşı devalüasyon gerçekleştirmesi anlamına gelecektir. Ayak dirediği için Çin, ABD Kongresi tarafından “para manipülasyonu yapan ülke” olarak yaftalandı ve olası ekonomik yaptırımların kapısı aralandı.

Dolar ile yuan arasındaki “kur savaşı”nda, Çin’in hareketsiz kalması, Amerika’yı da karşı hamlelere yönlendirdi. ABD Merkez Bankası (FED), para politikası yoluyla doların değerini aşağıya çekebilir ve belli bir noktadan sonra yuan’ın dolardan kopması, değerlenmesi kaçınılmaz olabilir. Kriz sonrasında sıfıra yakın faiz ve piyasaya pompalanan yüksek likiditeye rağmen Çin dolar rezervlerini artırarak yuan’ın değerlenmesini önleyebildi. Şimdi, “parasal gevşeme”nin ikinci aşamasına (buna QE2 diyorlar) geçilmek üzeredir. Roubini’nin tahminine göre FED altı ayda 600 milyar ile 1.5 trilyon dolar arasında devlet tahvili satın alacak; böylece hem uzun vadeli faizleri de sıfıra yaklaştıracak; hem de doların değerini aşağıya çekecektir. Bir anlamda “para basarak borç ödeme” (“monetizasyon”) cürmünü işlemiş olacaktır; ama, emperyalist sistemin patronunun bu kadar ayrıcalığı elbette vardır.

Çin FED’in pompalayacağı likiditeyi satın alarak dolar/yen kurunun değişmesini önleyebilir mi? Roubini’nin ek likidite tahmini doğru çıkarsa, Çin bu tür bir işlemi ancak dolar rezervlerini iki misli artırarak gerçekleştirebilir. Bu hacimde bir operasyonun Çin ekonomisini istikrarsızlığa (en başta enflasyona) sürüklemesi kaçınılmazdır. Çinli yetkililer, dolar pompalanmasına dayanan “kur savaşı” hamlesini tedirginlikle karşılamaktadırlar.

“Kur savaşları”nın üçüncü perdesinin merkezinde, böylece dolar/yuan gerilimi (ayrıca avro ile birlikte) yer alıyor.

Çevre ekonomileri ise bu oyunun figüranlarıdır: Oralardaki baş ağrısı, yerli paraların (real’in, wong’un, rupi’nin, TL’nin) aşırı değer kazanmasına (dövizin ucuzlamasına) yol açan çok yüksek tempolu dış kaynak girişlerinden kaynaklanıyor. Bu ortam rekabet gücünü baltalamakta; menkul varlıklarda yeniden balonlaşmaya yol açmakta; sermaye hareketlerinin yavaşlaması, durması halinde finansal kriz risklerini artırmaktadır.

Amerikalı bir iktisatçı, Michael Hudson, çevre ekonomilerinin karşılaştığı durumu bir soru sorarak ortaya koyuyor: “ABD bankalarını ve müşterilerini %1’in altında bir faiz maliyetiyle borçlanarak, dünyada var olan tüm tahvilleri, hisse senetlerini ve diğer varlıkları, değer artışı ve spekülatif (arbitraja dayalı) kazanç beklentileriyle satın almaktan alıkoyan herhangi bir şey var mıdır?”

Sıfıra yakın bir maliyetle borçlanan rantiyeler için spekülatif (arbitraja dayalı) kazançların şahı, bugünlerde çevre ekonomilerindedir. Bu kazançlar, yerli fiyatlı (yani TL, real, wong üzerinden) faiz, borsa getirilerinin dövize dönüştürülmesinde ortaya çıkar. Yüksek oranlı yerli getiriler, dövizin ucuzlamasıyla daha da yükselir ve metropolden çevreye “carry trade” (“taşıma suyla spekülasyon”) denilen sıcak para akımlarını tırmandırır. Kendi kendini besleyen (dövizi daha da ucuzlatan) bir kısır döngü böylece oluşmuş olur. ABD Merkez Bankası, “parasal gevşeme”nin ikinci aşamasına geçerek yangına körükle katkı yapmak üzeredir.

“Döviz savaşları”nın figüranları (yani, Brezilya, Kore gibi dış fazla veren çevre ekonomileri) bu fırtınaya karşı direnme yöntemlerini arıyorlar; IMF’nin de onayıyla sıcak para girişlerini ve dolayısıyla dövizlerin reel olarak ucuzlamasını frenlemeye çalışıyorlar.

Türkiye hariç… Zira, kronik cari açıklar, canlanma konjonktüründe dört nala tırmanmakta; sıcak-serin; kayıtlı-kayıtsız dış kaynak girişleri arasında ayrım yapabilme “lüksü” söz konusu olmamaktadır.

“Seçime kadar aman bol döviz… Sonrası Allah kerim…” Ekonomi yönetiminin ana çizgisi bu olunca, Türkiye’nin “kur savaşları”na karşı koyan cephede yeri yoktur.

Atatürk Heykelleri

"Türkiye’de heykel dendiği zaman, en azından “halk arasında”, esasen Atatürk heykeli anlaşılır. Atatürk heykelleri, ülkede heykel estetiğini belirleyen baskın unsur niteliğini taşıyor. Bu heykeller, aynı zamanda kamusal mekânlara nizam veriyor, kentin merkezini belirliyorlar. Aylin Tekiner, titiz çalışmasında, öncelikle Atatürk heykelleri rejiminin politik bir tahlilini yapıyor. Başka deyişle, Atatürk heykelleri üzerinden bir siyasi tarih okuması gerçekleştiriyor: Bu heykeller topluma nasıl mesajlar vermek üzere tasarlandı? Mesajlar, Cumhuriyet tarihi boyunca ne ölçüde devamlılık gösterdi, dönemlere göre nasıl farklılaştı? Erken Cumhuriyet döneminde oluşturulan kişi ve devlet kültüyle dönemin totaliter rejimlerinin estetik politikaları arasında ne gibi benzerlikler görülebilir? Özellikle 12 Eylül 1980 askerî darbesi sonrasındaki Atatürk heykeli yaptırma kampanyaları nasıl bir toplum tasarımının ifadesiydi?

Kitaptaki diğer analiz düzlemini ise, Türkiye’deki Atatürk heykelleri envanterinin estetik açıdan ve görsel mesajlar açısından yorumlanması oluşturuyor. Sadece belli başlı “anıtsal” örnekler değil, pek bilinmeyen, kenarda köşede kalmış heykeller de bu gözle inceleniyor. Ayrıca, defalarca yeniden üretilen kalıp-modeller olgusuna ve bunun gitgide büyüyen “piyasasına” dikkat çekiliyor.

Kentsel peyzajın bir sabitine dönüşen ve heykel algısını bir kalıba sokan Atatürk heykelleri hakkında, geniş perspektiften, analitik bir inceleme."

-arka kapaktan-

kitaptan bir bölüm için bkz. http://www.iletisim.com.tr/images/cust_files/100719123730.pdf

Nash dengesi değil, Pareto çözümü!

 

(...) Belli ölçülerde zaruri olsa da, benimsediği tüme varımcı bilimsel metot gereği, modern ekonominin, aşırı indirgemeci bir mantıkla karmaşık gerçeği basitleştirip karikatürize etmesi tehlikelerle dolu bir süreç.

Hele işin entelektüel olarak arka sokaklarına sarkamayan, yani iktisadın 'hal' dilini (hermeneutik) kavramayan yeni nesil iktisatçıların bu dehlizde tümüyle kaybolduğu, kullandığı modellerin varsayım ve kısıtlamalarının altında kalarak, bulduğunu zannettiği sonuçları bile yorumlamaktan aciz kaldığına sıkça şahit oluyorum. Nitekim 'veri ve model saplantısının' küresel krize giden yolda ne kadar etkili olduğu artık kabul ediliyor. Sırf anlaşılır olma ve genelleme yapabilme adına birçok parametre 'sabit' varsayılıp, bazıları 'dışsal veri' olarak alındığında, modelin sunduğu sonuçlar ile ancak körün fili hortumundan tarif etmesi gibi bir şey doğuyor.

 

Seul'deki G-20 Zirvesinden, küresel krize bireysel ve bencil çözümlerle karşı konulmaya devam edileceği anlaşılıyor. Yani, ulus devletler, Pareto-vari çözüm yerine, daha geri olan Nash-vari stratejiye kayıyorlar. Pareto yaklaşımı, hem üretim hem de bölüşümde iktisadi etkinliği açıklamak için kullanılıyor. Basitçe, iktisadi mübadele sürecinde ortaya çıkan en etkin kontrat; 'taraflardan birinin durumunu daha kötüleştirmeden, diğerinin durumunun daha fazla iyileştirilemediği' noktadır. Taraflar için en ideal olan bu noktanın dışındaki her bölge birinin lehine, diğerinin aleyhine olup, etkin ve sürdürülebilir değildir. Öyleyse daha etkin bir sonuç almak üzere atılacak adımlar var demektir.

 

Nash dengesi ise çatışan çıkarlar ortamında geliştirilecek stratejileri ortaya koymaktadır. Adına oyun teorisi denen bu alanda çok fazla testler yapılarak, bir ucunda kazan-kazan yönündeki ortaklaşa çözümün, diğer ucunda ise 'kaybet-kaybet' şeklindeki en kötü seçeneğin yer aldığı ihtimaller dünyasında oyuncuların nasıl davranacağı tahmin ediliyor.

 

Hapse tıkılan iki zanlı üzerinde yapılan testler, bunlardan en bilinenidir. İçinde itiraf ve inkar şeklinde iki seçenek olduğuna göre, iki kişiden dört muhtemel sonuç sadır olacak. En düşük (birer yıllık) ceza için ikisi de itiraf etmeli. Biri itiraf, diğeri inkar ederse, itirafçı eve döner, diğeri çürür (20 sene). İkisinin de itirafı durumunda makul ancak inkardan çok daha yüksek (8 sene) ceza yerler.

 

Diğerinin ne yapacağını bilememek sizi yer bitirir. O halde ne yaparsınız? Diğeri inkar ederse, sen inkar et, evine dön! Diğeri itiraf ederse, sen de et, bari çürüme, 8 yılda kal. Görüyorsunuz, ahlaki boyutu bir yana, diğerinin ne yapacağından emin olunmadığı sürece, ikisi için de dominant strateji 'itiraftır.' Sonunda hiçbiri en iyi ödülü alamamış, ancak ikisi de en ağır cezadan kurtulup, orta karar cezaya çarptırılmışlardır. İşte bahsettiğimiz Nash dengesi budur. Ve açıktır ki asla en ideali değildir. En ideali, inkar üzerindeki işbirliğidir ancak bu ortaya çıkmamıştır. Hatta bunun yukarıda bahsettiğimiz Pareto dengesiyle aynı sonucu vermediği de yeterince açık olmalıdır.

 

Tek perdelik oyunda genellikle Nash dengesi ortaya çıkarken, tekrarlanan oyunlarda insanlar tecrübelerden öğrenip işbirliğine ve Pareto dengesine gidebilirler. Yine de kişiler açısından en ideal olabilecek Pareto çözümü, zorunlu olarak toplumsal açıdan da en ideali anlamına gelmiyor. Piyasalardaki oligopolcü ve tekelci davranışlar, tüketicinin aleyhine oluşturulan ve aslında yasak olan bu işbirliği sayesinde ortaya çıkar. Ancak yine de aç gözlülük nedeniyle işbirliğinin altını oyan 'acaba şu an diğeri ne yapıyor' kuşkusu ortaklığın altını oymaya devam eder.

Küresel krizde Pareto optimal çözüm varken, Nash dengesi yönündeki adımlar dikkat çekiyor. Keçiyi yardan uçuran bir tutam otmuş. Kısa vadeli çıkarlar için insanoğlunun bindiği dalı kesmesi ne ilk ne de son örnek. İnsan, imtihanında aslında kendi ektiğini biçiyor ancak suçu da dağa bayıra atıyor.

İbrahim Öztürk, Zaman, 18 Kasım. 

Ailesini Anlatan Şehir...

BEYOĞLU’NDA FISILTILAR
David Boratav
Çeviren: Aysel Bora
Can Yayınları
2010, 344 sayfa

Kaya Genç, "Radikal Kitap" için romanın yazarı ve babasıyla röportaj yapmış...

David Boratav'ın Fransa'da ilk romanlara verilen Gironde Ödülü'nü alan 'Beyoğlu'nda Fısıltılar' kitabı, hem yazarın dedesi Pertev Naili Boratav'ın hayatına hem de modern Türkiye'nin tarihine farklı ve samimi bir bakış atıyor.

David Boratav’ın ‘Beyoğlu’nda Fısıltılar’ kitabını elinize aldığınızda bunun bir aile tarihi olduğunu düşünebilirsiniz. Ne de olsa kapaktaki isim, Türkiye’de folklor ve halk edebiyatının önde gelen araştırmacısı, etnolog ve dünyaca ünlü Nasrettin Hoca uzmanı Pertev Naili Boratav’ın torununa ait. İnsan bu durumda doğal olarak, yazarın babası (Pertev Naili Boratav’ın oğlu) Murat Boratav’ın on bir yaşında doğduğu ülke olan Türkiye’den Paris’e göç edişini ve burada alışmaya çalıştığı yeni hayatı kadar Türkiye siyasetinin komünizm düşmanı ‘merkez’ partisi CHP tarafından kapatılan (ve Boratav’ın başkanı olduğu) Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Halk Edebiyatı kürsüsünün öyküsünü merak ediyor. Ancak sayfaları çevirmeye başladıkça bunun Nabokov usulü bir postmodern metin olduğunu fark ediyorsunuz: Borges’in Zahir isimli öyküsünden etkilenen romancı, insanın bir defa gördükten sonra hayatı boyunca aklından çıkaramayacağı bir metin kurgulamış ve uykusuzluk sorunu çeken orta yaşlı kahramanına, kitabın başında ölen babasına ait bu metni bulması için ‘hayali bir görev’ vermiş. Fransa’da Gallimard yayınevinin en saygın serisinde (Blanche) yayımlanan kitap hakkında konuşmak için yazar David Boratav ve ilk başta (yanıltıcı biçimde de olsa) bizzat romanın kahramanı gibi görünen babası Murat Boratav’la buluştuk.

Bu kitabın kahramanı bir bakıma sizsiniz, öyle değil mi?
Murat Boratav: Tam olarak öyle demezdim. Kitabın kahramanı benim kuşağımdan biri. Bir başka ortak noktamız, ikimizin de erkek olması. İkimizin de çocukluğu 1950‘lerde geçmiş, sonra Fransa’ya gelmişiz. Ortak noktalarımız bundan ibaret. Ben kitabın kahramanı gibi Londra’da yaşamadım, istatistik eğitimi almadım. Ama romancı böyledir, ailesine, insanlara bakar, sonra tüm bunlar onun beynine nüfuz eder, birbirine karışır, dışarıya bir roman çıkar.
David Boratav: Kitabı yazarken başlangıç noktam bir kişinin veya bir grup insanın hayatı değil, İstanbul’la ilgili bir şeyler yazmak istememdi. İstanbul’la yaşadığım ilişki üzerine bir roman yazmayı istiyordum. Gerçek İstanbul’un benim kitabımdaki İstanbul olduğunu iddia etmiyorum ama benim yaşadığım İstanbul buydu. Bana pek çok şey veren bu şehre armağanımdır bu kitap. Hayatımdaki bu şehirle kurduğum takıntılı ilişkinin belirlediği dönemi kapatmak istedim. Herkes bilir ki, bir yazarın bir takıntıdan kurtulmasının en iyi yolu, o takıntı hakkında yazmasıdır. Kitap yazılınca takıntıdan kurtulabilirsiniz, artık başka şeylere geçebilirsiniz.

Kitap yanıltıcı biçimde bir aile tarihi gibi başlıyor ancak kısa sürede Nabokov usulü postmodern bir takip öyküsüne dönüşüyor.
David Boratav: Yazarken aklımda herhangi bir teori yoktu. Ama Nabokov’u çok sevdiğim, onun metinle oynama biçimlerini, kitaplarındaki metinlerarasılığını çok önemsediğim de bir gerçek. Bu kitapla beni çok etkilemiş ve edebiyatta en iyiyi hayal etmemi sağlamış bir yazara şapka çıkartmış oldum. Bir kitapta biçim dediğimiz şey benim için çok önemli. Kitabın ikili bir yapısı var: Bir çocuk İstanbul’u terk ediyor ve yetişkin bir adam İstanbul’a geri dönüyor... Bu ikili yapıdan oluşan makineyi bulunca, “Tamam, işte romanım budur!” dedim. Daha önce roman yazmamıştım. Önce romanın biçimini buldum, sonra üslup geldi. Bu olağanüstü bir durumdu çünkü Nabokov’un da aralarında olduğu pek çok yazar, en önemli olanın yapı olduğunu söylerler, gerisi öyküyü yazmaktır derler. Kolay değildi, yıllar aldı ama bu şekilde oldu.

Siz kitabı ne zaman okudunuz?
Murat Boratav: Kitabı yayımlanmadan önce okumadım. Gerçekte, bir kopyasını yayıncıya göndermeden önce David annesinden kitabın fotokopisini çekmesini istedi ama “Fotokopileri sakın okumayın!” dedi. Bir gün elinde bir paketle geldi, annesinin doğum günüydü. Aynı zamanda evlilik yıldönümümüz... Kitabı iş işten geçtikten sonra, yayımlandığında keşfettik yani. Benim kitabın cep edisyonu yayımlanırken Türkçe kısımlarda ufak düzeltmelerim oldu. Şaşırtıcıydı, o burada olduğu için böyle demiyorum, güzel bir sürpriz yaşadık. Kitabın tarzı, sesi önemlidir; bazı çok iyi yazarların romanlarını okurken bile o kadar çok klişeyle karşılaşırsınız ki siniriniz bozulur. Oysa David bunlardan kaçınmayı başarmış. Bir ilk roman için üslubu çok başarılı.

Kitabın İstanbul’a bakışı oldukça karanlık. Sizin, Flaubert ve diğer Fransız romantik dönem yazarlarının İstanbul üzerine yazdıklarından ne ölçüde etkilendiğinizi merak ediyorum.
David Boratav: Kitabın yapı taşlarından, karakterlerin psikolojisini ve vizyonunu yaratırkenki en önemli yanlardan biri, bu bahsettiğiniz oryantalist bakış açısıydı. Benim karakterim, Fransa’da okullarda öğretilen bu tür oryantalist yaklaşımlarla alay ediyor. Elbette günümüzde Fransa’da öğrencilere İstanbul’un Pierre Loti versiyonunun öğretildiğini söylemek istemem ama orta yaşlı karakterimin çocukluğunda bu oluyordu. Lisede bir hafta boyunca doğuya giden isimlerin yazılarını okuyup resimlerine bakıyordunuz. Geçmişte dünyanın uzak kısımlarını görmenin başka bir imkânı yoktu. Oryantalizmde elbette pek çok klişe var ama eskiden kimse bunların klişe olduğunu bilmiyordu çünkü ellerinde gerekli araçlar yoktu. Fransız edebiyatının önemli bir bölümü bu döneme nostaljiyle bakar. Karakterim, bu bakış açısının daha önemli olduğu bir döneme ait. Ama onun bakış açısının karanlık oluşunun bir sebebi, hasta olması, hayatındaki sorunları. Ölen babasına ait olan, kendisinin çok da önemsemediği bir şiir için İstanbul’a dönüyor. İnsanın çok önem vermediği bir şey sayesinde yaşadığı değişim, bana önemli geliyor. Ben başından itibaren karakterimi sevdim, Lolita’nın kahramanı Humbert Humbert’ı da ne kadar sevimsiz olsa da en sonunda severiz ve onun için duygulanmadan edemeyiz.
Murat Boratav: Bakış açısının karanlık olmasının sebeplerinden biri de, Beyoğlu’nda Fısıltılar’da önemli yer tutan İstanbul depremi. Ama bir yandan da kitaptaki İstanbullu karakterlerin kesinlikle karanlık tipler olmadığına dikkat çekmek isterim. Çok sempatikler, diğer insanlara çok açıklar ve şehrin potansiyel ziyaretçilerine kitabın mesajı, İstanbul’un ve orada yaşayanların çok renkli olduğu. Roman, okura “Gidin, tanışın onlarla!” diyor.

Kitabı dünyanın bu tarafı için karanlık geçen günlerde, 11 Eylül’den bir ay, 17 Ağustos 1999 depreminden iki yıl sonra yazmaya başladınız. Bu siyasi-toplumsal olaylar bakış açınızı etkiledi mi?
David Boratav: 11 Eylül 2001’de Ankara’daydım. Herkes o gün nerede olduğunu hatırlar, ben amcamın evinde, oturma odasındaydım. Türkçe dersimden yeni gelmiştim, kuzenim aradı, “Ne olduğunu biliyor musun?” dedi. Ben kitabımı yazmakla uğraşıyordum, sonra bu olay oldu. Bir bakıma beni özgürleştirdi. Yapmak istediğim şeye yönelik spontane olmayan yaklaşımımdan beni azat etti. Yolculuğum sırasında Afganistan’ın işgalini ve Irak’a yönelik saldırıları tanıştığım insanlardan öğrendim. Kitabımda da yer verdiğim bir imamla tanıştım; Konya’da dedemin ders verdiği liseyi arıyordum, yolda kaybolmuştum. İmam beni aldı, birlikte oturup Fanta içerek iki saat sohbet ettik. Bir yandan vaaz veriyor gibiydi ama bir yandan da bir diyalogdu bu. Yanımızda, yine kitaba koyduğum bir çocuk vardı, çok yürümekten aşınmış ayakkabılarımı tamir etti. Bu ayakkabıları yolculuğum bitip Paris’e döndüğümde çöpe attım. Ama şimdi “Keşke o ayakkabıları saklayıp tuttuğum not defterlerini çöpe atsaymışım!” diyorum.

Babanızla ilgili bir roman okumak nasıl bir deneyimdi?
Murat Boratav: Babam, kitabın hemen başında ölüyor. Sonra bir tür hayalet olarak kitapta geziniyor. Onun yazdığı gizemli şiir hakkında bir bölüm var mesela; gerçekte babam hiç şiir yazmadı. Bana kalırsa David kitaba dedesiyle ilgili fikirlerini, hayallerini, hislerini koymuş. Kitaptaki amca karakteri ise Ağustos ayında kaybettiğimiz Müeyyet Boratav’dan yola çıkılarak yazılmış. Müeyyet Boratav çok tatlı, ilginç biriydi, hayatının yarısını insanları ücretsiz olarak tedavi etmeye adamış bir doktordu.

Kitapta babanızın Türkiye devletiyle yaşadığı gerilimler ve sorunlar, bir çocuğun babasına yönelik merak duygusuyla bütünleşerek anlatılıyor.
Murat Boratav: Bakın, ben babamın solcu arkadaşlarının oluşturduğu bir çevrede büyüdüm, bunların bazıları hapse girdi. Babamın Fransa’ya gitme sebebi neydi? Bir davada yargılanıp mahkûm olmamasına karşın üniversitedeki işinden olmuştu, ona para vermiyorlardı. On bir yaşımda Türkiye’den ayrıldım, o yaşta insanın politik bilinci olmuyor ama o dönem Ankara’da ortamın çok sıcak olduğunu çok iyi hatırlıyorum. Sonra Paris’e gittik, orada Türkiye’den gidenlerin oluşturduğu çevre ufaktı ve daha çok sanat ve kültürle ilgiliydi. Zaten şunu belirtmek isterim: Babam siyasetle doğrudan ilgilenen biri değildi. Elbette siyasi fikirleri vardı, mesela siyasi kararlarla üniversitenin ona “Dersinde şunları okut, bunları okutma,” demesinden hoşlanmazdı. Ama gündelik siyasetten hoşlanmazdı. Fransa’da da en iyi arkadaşları Abidin Dino, Avni Arbaş gibi ressamlardı. Benim Paris günlerim ise bambaşka bir öyküdür çünkü oradaki önceliğim hayatta kalmak, okula uyum sağlamaktı...
David Boratav: Baba, bunları bana daha önce hiç anlatmamıştın, doğrusu şaşırdım! Bence bir çocuğun babasıyla ilişkisinde hep bu tür gizemli bir yan var. Baba sert biriyse çocuk onu bir heykel gibi görür ama sevecen biriyse de yine onu hep yukarılara bir yere koyar. Bence bu, evrensel bir gerçek.

Pertev Naili Boratav elbette kitapta bir ‘öykü anlatıcısı’ olarak beliriyor.
Murat Boratav: David kitapta bundan çok bahsetmiyor ama babam Nasrettin Hoca konusunda dünyaca ünlü bir uzmandı. Nasrettin Hoca’ya dair binlerce hikâye bilirdi. Sonra Paris’te bir olay yaşardı ve bize, “Gelin bakalım, aklıma bir Nasrettin Hoca öyküsü geldi, size anlatayım” derdi. Oturup dinlemeye başlardık. Bu, aynı hikâyeyi 20. veya 30. defa dinleyişimiz olurdu. Kendisi dışında kimse hikâyeye gülmezdi, zaten daha hikâyenin ortasında gülmeye başlardı. Herkes ona “İyi güzel de, biz bunu yüzlerce defa dinledik!” derdi. David’in yazar olmasının arkasındaki etmenlerden biri de duvardan duvara kütüphanelerle dolu bir evde doğup yetişmiş olmasıdır. Yedi sekiz yaşındayken nasıl kitaplar okuduğumuzu hatırlıyorum. Şimdi bir çocuğa yılda bir kitap okutmak bile çok zor. Bu özellikler babamdan geliyor.
David Boratav: Dedemi romanda temsil etmek benim için bir ‘challenge’ değildi. Onun torunu olmak bir ayrıcalık ve bunu hayatımın çok ilerki bir döneminde keşfettim. Küçükken o benim için ‘çalışkan, tatlı dedem’di; haftasonları görürdüm onu, çay içerdik, komik öyküler anlatırdı ama bu kadar önemli biri olduğunu Türkiye’de keşfettim. Ben o hâlâ hayattayken, 20‘li yaşlarımda yazar olma hayalleri kuruyordum ve yazıyordum, onun varlığı romancı olmamı kolaylaştırdı. O bir hikâye anlatıcısı ve hikâye toplayıcısıydı, göçebe bir hayatı oldu. Onu hikâyeye koymak çok kolaydı, tam da hayatı yüzünden buna çok uygundu..

Karakterin Türkiye’deki yaşantısı, 6-7 Eylül 1955’de sağcı Adnan Menderes hükümetinin politik hesapları sonucunda yaşanan olaylarla son buluyor. Demokrat Parti döneminde yaşanan bu olayları Türkiye tarihinin bir tür Kristallnacht’ı olarak mı değerlendiriyorsunuz?
David Boratav: 6-7 Eylül olaylarının mahiyeti benim için çok açıktır, bu konuda çok araştırma yaptım. Türkiye’de Ermeni, Hıristiyan ve Musevilere yönelik bu ayaklanma, Türkiye’de bir dönemin sonuydu. Bu olaylada ilgimi çeken şeylerden biri, 6-7 Eylül’ün gerçekte spontan bir ayaklanma değil, organize bir hareket oluşu. Devlet bunu organize etti ve bu tür yönlendirmeler günümüz Türkiye siyasetinde hâlâ görebildiğiniz şeyler. Kahramanlarım farklı kültürlerle dinlerin birlikte yer aldığı hayali bir mahalde yaşıyorlar ama ben inanıyorum ki 6-7 Eylül olaylarından önce İstanbul’da böyle çok mahalle vardı. Bu bütünüyle yok edildi. Evet, bunu bir tür Kristallnacht olarak görmek mümkün. Tabii arada farklar da var...
Murat Boratav: Fransa’ya gittikten birkaç yıl sonra babam bana tatillerde meşgul olmam için iyi bir arkadaşının yanında çalışmamı önerdi. Bu mücevherciye birkaç hafta boyunca yardımcı oldum, Türkiyeli bir Ermeni’ydi, olaylardan sonra Fransa’ya taşınmıştı. Ailem dışında orada tanıştığım ilk insanlardan biriydi. Ben Türkiye’deki çocukluğumda gittiğimiz İzmir’i mesela bütün kültürlerin birlikte yaşadığı bir yer olarak hatırlıyorum.
David Boratav: Tabii ki babam 6-7 Eylül olaylarından önce ülkeden ayrılmıştı. Ayrıca şunu belirtmeliyim ki, kitapta anlatıldığının aksine, babam ve dedem hayatlarının büyük bölümünü Ankara’da geçirdi, İstanbul’da değil. İzmir ve İstanbul’a ise sadece tatillerde gelirlerdi. Kitabımda bir romancı numarası çekerek bunu değiştirdim.

Beyoğlu’nda Fısıltılar’ın bir ‘anahtar roman’ (roman a clef) olarak okunma tehlikesi olduğunun farkında mısınız? İstanbul Modern’e büyük bir para bağışlayan, ülkenin dev sanayicilerinden birinin oğlu olan güncel sanat meraklısı bir karakter var mesela...
David Borav: Bu eğer bir anahtar romansa, ki öyledir, bu anahtarı Boğaz’a attığımı söylemem gerekiyor. Gidip anahtarı Boğaz’da arayın! Bir noktada karakterler benim kontrolümden çıktı. Kahve eşliğinde sohbet eden Cihangir tayfasına malzeme verdim, “Acaba bu karakter kim?” diyorlar, böylece güzel zaman geçiriyorlar. Zaten bence bir romanın bakış açısı tam da bu olmalı. Hayalgücünü harekete geçirmeli, şeylere yeni bir açıdan bakmamızı sağlamalı, bizi kendi gerçekliğimizden çıkarmalı ve yeni bir biçimde aydınlatmalı.

‘Dedemin yıllar önce yaşadığı ülkeydi burası’
David Boratav: Her şey 2001 yılında Türkiye’ye yaptığım bir seyahate dair hatıralarımı yazacağım bir kitap fikrinden doğdu. Dedem Pertev Naili Boratav’ın yıllar önce yaşadığı ülkeydi burası. Buradaki insanların ne kadar cömert ve yardımsever olabileceklerini bilmiyordum. Anadolu’da tek kuruş harcamadan hayatta kalabilir insan, bunu gördüm. Ben İngiliz gezi yazarı Bruce Chatwin’e büyük bir hayranlık besliyorum. Takıntılı biçimde okuduğum bir yazardır ve hatta “Ben Bruce Chatwin olmak istiyorum” derdim. Onun yöntemlerini uygulayarak yazdım.